Ja, ook jij kunt een moordenaar zijn! Tenzij je je bewapent met deze psychologische technieken

Zou jij als gevangenisbewaker iemand mishandelen?

Waarschijnlijk niet, denk je. Maar helaas, een psychologisch experiment in de jaren ‘70 zorgde voor de nodige opschudding door het tegendeel te bewijzen: het Stanford Prison Experiment.

Als we dit experiment mogen geloven, zou er in iedereen een kleine martelaar schuilgaan. Je hoefde alleen maar op de juiste knoppen te drukken en zonder veel tegenspartelingen kwam de ware aard naar boven. Of…?

Stanford Prison Experiment

Het Stanford Prison Experiment: één van de beroemdste psychologische experimenten ooit gehouden en tevens één van de meest traumatische. Het experiment dat twee weken lang, 24/7 zou lopen, werd na zes dagen vroegtijdig beëindigd. Het liep volledig uit de hand. Vandaag de dag is herhaling absoluut verboden.

Benieuwd wat er precies gebeurde?

Een groep van 24 normale, gezonde studenten werd willekeurig ingedeeld als bewaker of gevangene. Zij kwamen in een extreem realistische gevangenissetting terecht. Bewakers kregen handboeien en droegen uniformen in militaire stijl, gevangenen een uniform met daarop een nummer.

De bewakers kregen duidelijke instructies en werden gestimuleerd om sadistische spelletjes te spelen. Zowel bewakers als gevangenen begonnen zich al snel naar hun rol te gedragen. De transformatie was van uur tot uur zichtbaar. Bewakers kwamen steeds meer in de verleiding om hun macht te misbruiken en agressief te handelen. Gevangen werden vernederd en gedroegen zich onderdanig.

Na 36 uur had een eerste gevangene een emotionele breakdown die gepaard ging met gehuil, woede en acute angst. Elke dag die volgde kwam hier een gevangene bij.

Hoofdonderzoeker Zimbardo concludeerde dat de studenten niet slecht waren, maar dat de slechte situatie hen in monsters had veranderd.

Later bleken deze resultaten te negatief.

De wervende tekst waarmee Zimbardo zijn participanten binnenhaalde bleek achteraf ietwat suggestief. Hierdoor voelden vooral relatief agressieve en narcistische participanten zich tot het onderzoek aangetrokken. Aan de hand van hun psychologische profiel werden bewuste keuzes gemaakt. Daarnaast kregen de bewakers dus duidelijke gedragsinstructies van de onderzoekers.

Afgezien daarvan laat het experiment toch zien hoe makkelijk het is om ‘gezonde’, ‘doorsnee’ mensen onder druk slecht te laten handelen.

Hoewel er dus op de iets te sombere conclusies van het experiment valt af te dingen, toonde de sociaal psycholoog Stanley Milgram drie jaar later aan dat er toch zeker een kern van waarheid in zat.

Een schokkend experiment van Milgram

Milgram onderzocht in een ander beroemd experiment in hoeverre mensen blind gehoorzamen aan autoriteit.

Participanten kregen de opdracht van de experimentleider om een persoon, in de rol van leerling, bij elk fout antwoord een elektrische schok toe te dienen. De participant kon de leerling niet zien, maar hoorde wel zijn pijnkreten. In werkelijkheid speelde deze leerling gewoon toneel en gebeurde er niks.

Verwacht werd dat slechts 1% van de participanten – waarschijnlijk enkel de psychopaten - door zou gaan tot de dodelijke 450 volt. In werkelijkheid bleken 2 op de 3 participanten dusdanig gevoelig voor autoriteit dat zij een medemens zouden doden in een wetenschappelijk experiment.

Een absoluut schokkend aantal.

7 sociale processen die leiden tot het kwaad

Hoe kan het dat mensen zo wreed zijn, enkel omdat het hen wordt opgedragen? Wat drijft sommige mensen om kwaadaardig te zijn, terwijl andere mensen de held uithangen?

Deze zeven sociale processen spelen een rol bij slecht gedrag:
1.    Gedachteloos de eerste kleine stap nemen
2.    Ontmenselijken van anderen
3.    Afstand nemen van jezelf als individu - anonimiteit
4.    Afstand nemen van persoonlijke verantwoordelijkheid
5.    Blind gehoorzamen aan autoriteit
6.    Conformeren aan groepsnormen
7.    Passieve tolerantie van slecht gedrag

Maar er is goed nieuws! Het is mogelijk om je hiertegen te verzetten.

Hoe verzet je je tegen het kwaad?

Hoe kan je jezelf trainen om niet blind te gehoorzamen aan autoriteit? Word je een held in plaats van de slechterik door precies het omgekeerde te doen?

Zimbardo’s belangrijkste advies: wees je altijd bewust van wat er om je heen gebeurt. Een grotere sensitiviteit voor je omgeving in sociale situaties kan je helpen om de genoemde zeven sociale processen te doorbreken:

1. Gedachteloos de eerste kleine stap nemen

Na het nemen van de eerste stap wordt het steeds makkelijker om door te gaan.

Het is zoals de eerste keer afkijken op school.

De eerste keer kijk je heel stiekem één antwoord af. De tweede keer wordt het al makkelijker. Voor je het weet schrijf je alle antwoorden over en ben je niet eens meer bang om betrapt te worden.

Vraag jezelf daarom af: "Als ik dit doe, wat weerhoudt mij er dan van om de volgende stap te nemen? Of die daarna?"

2. Ontmenselijken van anderen

De gevangen werden ontmenselijkt door de bewakers. In plaats van mensen met een naam, werden ze het nummer op hun uniform. Ook de gevangenen gingen hierin mee. Ze accepteerden de dehumanisatie. Wanneer er werd gevraagd naar hun identiteit, gaven ze hun nummer.

Tegenwoordig zijn er nog genoeg alledaagse voorbeelden van dehumanisatie. Focus je op mensen en niet op het label dat je ze geeft. Praat daarom over ‘mensen zonder huis’ en niet over ‘daklozen’. En heb het over ‘mensen die migreren als gevolg van gevaar’ en niet over ‘migranten’.

3. Afstand nemen van jezelf als individu – anonimiteit

Anonimiteit neemt je persoonlijke verantwoordelijkheid weg. Zonder identiteit voel je je niet meer verantwoordelijk voor je eigen daden. Je gaat makkelijk met de stroom mee, ongeacht of dit goed of slecht is.

Blijf jezelf als individu beschouwen.

4. Afstand nemen van persoonlijke verantwoordelijkheid

Normaal gesproken voelen we ons verantwoordelijk voor onze eigen daden en voor de mensen in onze omgeving. Maar als je ziet dat mensen zoals jijzelf iemand in nood niet helpen, creëren zij een sociale norm: helpen hoeft blijkbaar niet. De kans dat jijzelf gaat helpen wordt heel klein. Dit terwijl je diep van binnen misschien wel weet dat je iets zou moeten doen.

Laat de sociale norm van andere mensen jou niet beïnvloeden om goed te doen.

Wil je tijdens een ramp de leiding nemen? Zorg dan altijd dat je de aandacht krijgt van individuen in een groep. Wijs mensen aan en geef hen specifieke taken:

“Jij met de groene jas: bel onmiddellijk 112!”

Ook in de rol van slachtoffer is dat van levensbelang. Breek de anonimiteit van de groep om je kans op hulp te vergroten.

5. Blind gehoorzamen aan autoriteit

Als kind leren we autoriteit te gehoorzamen. We leren alleen nooit het verschil tussen autoriteiten die wel of niet ons respect verdienen. De genoemde experimenten laten zien hoe makkelijk iemand misbruik kan maken van de neiging om autoriteiten blindelings te volgen.

Vraag jezelf het volgende af als je niet blind wilt gehoorzamen: “Waarom zou ik dat doen? Wat zijn de positieve en negatieve consequenties?”

Dwing de autoriteit die jou iets opdraagt om een goede reden te geven. Onthoud: de reden ‘omdat ik het zeg’ is niet goed genoeg. Als kind accepteerde je dit misschien, maar op een bepaald moment in je leven moet je dit argument aanvechten. Oefen daarom bedachtzame ongehoorzaamheid.

6. Conformeren aan groepsnormen

We vormen onze identiteit op een moment dat we niets liever willen dan populair zijn en bij de groep horen. We willen dezelfde kleding, haarstijl, muzieksmaak en politieke standpunten als anderen met wie we ons identificeren. Hebben zij een tattoo of piercing? Dan wil jij dat ook. Gebruikt je peergroep drugs? Dan is de kans groot dat jij dezelfde drugs gaat gebruiken. Discrimineren zij vrouwen? Dan ga jij dat ook doen.

Groepen leggen een dik stempel op ons gedrag, denken en attitudes. Als individu moet je weten wat voor jou wel of niet acceptabel is. Doe geen dingen die zij van jou verlangen, maar jij niet wilt doen. Wees bereid om afgewezen te worden.

7. Passieve tolerantie van slecht gedrag

Er zijn verschillende manieren om kwaad te doen. Je kan actief slechte dingen doen, zoals pesten. Maar ook passief slecht zijn door geen actie te ondernemen als je getuige bent van pestgedrag. In beide gevallen tolereer je slecht gedrag. Wees je dus vaker bewust van je activiteit maar ook je passiviteit.

Benieuwd hoe sterk jij wordt beïnvloed door anderen?

Om dit te ontdekken moet je je één dag afwijkend gedragen.

Zimbardo raadt het volgende aan: teken met een uitwisbare stift een klein vierkant op je voorhoofd. Kijk in de spiegel waar het zit en vergeet het daarna. Als mensen je ernaar vragen, antwoord je: “Dat is niets, alleen een vierkant. Ik probeer gewoon wat uit.”

Je zult zien hoe snel mensen je onder druk zetten om het eraf te halen. Het zal heel moeilijk worden om deze verleiding te weerstaan. Je ervaart hier de groepsdruk om je te conformeren. En dat terwijl – laten we eerlijk zijn – dat vierkant geen mens kwaad doet.

Probeer het toch één dag, 8 uur lang, vol te houden. Het helpt je te realiseren dat jijzelf de macht hebt om te bepalen wie je bent en wat je doet.

Kleed je voor de grap ook eens casual op een gelegenheid met een chique dresscode. Of natuurlijk andersom. Kijk hoe boos mensen kunnen worden om kleine afwijkingen van wat zij als ‘normaal’ beschouwen.

Wat is nu de belangrijkste les?

Bewustwording van je eigen sociale processen is essentieel om je te verzetten tegen normalisering van slecht gedrag. Juist daarom is het zo leuk en waardevol om door inzichten uit de sociale psychologie meer te leren over jezelf en anderen.

Als we ons gaan gedragen naar de rol die we krijgen opgelegd, waarom stimuleren we elkaar dan niet om goed te zijn? Bestrijd het kwaad door de held in jezelf én anderen naar boven te halen. Gelukkig zijn goed gedrag en vertrouwen minstens zo besmettelijk.